سیرکولاسیون در معماری و انواع سیرکولاسیون
دوره جعبه سیاه معماری (جلسه دوم)
در این مطلب به آموزش سیرکولاسیون در معماری و نحوه ارتباط فضاهای داخلی پلان می‌پردازیم. همچنین درباره انواع سیرکولاسیون، شامل سیرکولاسیون افقی و عمودی و… صحبت می‌کنیم. نکات گفته شده در این مطلب را بسیار جدی بگیرید و سعی کنید حتما در تمام طراحی‌های خودتان این اصول مهم را رعایت کنید.
آنچه در این مطلب می‌خوانید:
سیرکولاسیون در معماری به چه معناست؟
احتمالا واژه سیرکولاسیون تا حالا به گوش شما خورده باشد ولی به طور دقیق ندانید سیرکولاسیون یعنی چه؟ در دیکشنری‌ها، سیرکولاسیون به معنی حرکت و گردش استفاده می‌شود. مثل حرکت خون در رگ‌های یک انسان که همان گردش خون یا سیرکولاسیون است. احتمالا تا الان متوجه کاربرد این کلمه در معماری شده‌اید. وقتی در مورد طراحی ساختمان صحبت می‌کنیم،
منظور ما از سیرکولاسیون در معماری، گردش در فضا و دسترسی به فضاهای داخلی یک ساختمان است که اصطلاحاً به آن سیرکولاسیون حرکتی هم می‌گویند. اما سیرکولاسیون فقط به معنی حرکت و گردش در سطح یک طبقه از ساختمان نیست و حرکت بین طبقات یک ساختمان هم شامل سیرکولاسیون می‌شود.
اهمیت سیرکولاسیون و فضاسازی در معماری
سیرکولاسیون در معماری به‌اندازه رگ‌ها در بدن اهمیت دارد. متاسفانه در کشور عزیزمان ایران، در زمان طراحی ساختمان‌ها، خیلی به سیرکولاسیون در معماری اهمیت نمی‌دهند و حتی ممکن است بسیاری از طراحان درک درستی از این اهمیت حرکت و گردش و دسترسی‌ها در یک ساختمان نداشته باشند. به‌طوری که در بسیاری از ساختمان‌ها به نیازهای فیزیکی تردد افراد، مثل دسترسی معلولین به ساختمان، آسانسور با ابعاد مناسب، پله‌های با عرض و ارتفاع مناسب و راحت که گردش و تردد از آن راحت باشد و… توجهی نمی‌شود.
هر چه ساختمان‌ها بزرگ‌تر و کاربری آن‌ها عمومی‌تر باشد، سیرکولاسیون در آن اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. به‌عنوان مثال سیرکولاسیون در ساختمان‌هایی مثل بیمارستان‌ها، دانشگاه‌ها، مال‌ها، فضاهای تفریحی گردشی، موزه‌ها و… اهمیت بسیار زیادی دارد. برای اینکه اهمیت سیرکولاسیون در معماری را بهتر درک کنید، به اولین باری که وارد یک بیمارستان یا یک دانشگاه بزگ شدید را به یاد بیاورید. احتمالا برای شما بسیار سخت و نفس‌گیر بوده که بتوانید به راحتی اتاق رییس را در طبقه هفتم ساختمان پیدا کنید. یا بدتر از آن، وقتی کارتان در آن بیمارستان یا دانشگاه تمام می‌شود، ممکن است حتی برای پیدا کردن راه خروجی و یا حتی پله و آسانسور در همان طبقه هم با مشکل مواجه شوید. این دقیقا همان چیزی است که به آن یک سیرکولاسیون بد و افتضاح می‌گوییم.
حالا برای اینکه بیشتر و بهتر اهمیت سیرکولاسیون در معماری را درک کنید، زمانی را تصور کنید که این ساختمان‌های مهم و پرجمعیت دچار حادثه‌ای نظیر زلزله و یا آتش‌سوزی شده است و در افراد باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن ساختمان را ترک کنند! طبیعی است که اگر طراح ساختمان در زمان طراحی پلان به سیرکولاسیون افقی و همچنین سیرکولاسیون عمودی توجهی نکرده باشد، باید انتظار یک فاجعه انسانی را داشته باشیم. به همین دلیل است که موضوع سیرکولاسیون در معماری تا این اندازه دارای اهمیت است، مخصوصا در ساختمان‌های بزرگ و عمومی. ما در این مطلب فقط به موضوع سیرکولاسیون در ساختمان‌های مسکونی می‌پردازیم و آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
انواع سیرکولاسیون در معماری
سیرکولاسیون در معماری بسته به شکل فیزیکی و فضاهایی که به یکدیگر مرتبط می‌کند به دو دسته زیر تقسیم می‌شود که در ادامه به بررسی دقیق هر کدام از آن‌ها می‌پردازیم.
- سیرکولاسیون افقی
- سیرکولاسیون عمودی
سیرکولاسیون افقی در معماری
منظور از سیرکولاسیون افقی در معماری، حرکت کردن در فضاهای مختلف در یک سطح یا یک طبقه از ساختمان است. برای همین هست که به آن سیرکولاسیون حرکتی هم گفته می‌شود. به‌زبان خیلی ساده، سیرکولاسیون افقی در معماری به معنی حرکت از یک فضا به فضای دیگر است. به‌عنوان‌مثال اینکه ما بعد از ورود به واحد مسکونی، چگونه به سایر فضاهای داخلی ساختمان مثل آشپزخانه، اتاق‌خواب‌ها، نشیمن و پذیرایی، ناهارخوری، سرویس‌های بهداشتی، بالکن‌ها و… دسترسی پیدا می‌کنیم و نحوه ارتباط این فضاها با یکدیگر چگونه است.
محل ورودی ساختمان، راهروها، موقعیت ستون‌ها و حتی چیدمان مبلمان از جمله عواملی هستند که در سیرکولاسیون افقی ساختمان دارای اهمیت بسیار زیادی هستند و در زمان طراحی پلان حتما باید به آن‌ها توجه نمود.
سیرکولاسیون عمودی در معماری
منظور از سیرکولاسیون عمودی در معماری، حرکت بین طبقات مختلف یک ساختمان است که شامل سرویس‌پله اصلی ساختمان، آسانسورها، رمپ‌ها، پله‌برقی، پله فرار و… می‌شود. در واقع تمام راه‌های دسترسی در ارتفاع یک ساختمان و از یک سطح به سطح بالاتر یا پایین‌تر از آن شامل سیرکولاسیون عمودی می‌شود. در ساختمان‌های مسکونی مهم‌ترین عناصر سیرکولاسیون عمودی، پله و آسانسور هستند که اگر می‌خواهید در مورد نحوه صحیح جانمایی پله و آسانسور در پلان معماری و در زمین‌های شمالی و جنوبی بیشتر بدانید، توصیه می‌کنم حتما مطلب لکه‌گذاری پلان ساختمان‌های مسکونی را مطالعه کنید.
نقش سرویس‌پله و آسانسور در سیرکولاسیون
موقعیت قرارگیری سرویس‌پله و آسانسور در ساختمان‌های مسکونی، نقش بسیار مهمی در سیرکولاسیون افقی یا همان سیرکولاسیون حرکتی واحد مسکونی دارد. از طرفی موقعیت سرویس‌پله ارتباط مستقیمی با شکل و ابعاد زمین و همین‌طور محدوده سطح اشغال ما دارد. ما در این مثال ساختمانی که بیشترین فراوانی را دارد مورد بررسی قرار می‌دهیم. مثلا یک زمین با مساحت ۲۵۰ مترمربع که طول آن ۲۵ و عرض آن ۱۰ متر است.اگر سطح اشغال در این ساختمان ۶۰درصد باشد و به شرط رضایت همسایه‌های کناری مجاز به دو متر پیشروی اضافه در سمت حیاط ساختمان باشیم، حداکثر طول پیشروی ما برابر با ۱۷ متر خواهد شد. به این معنی که مساحت سطح اشغال ان ساختمان (به غیر از کنسول در زمین‌های جنوبی) برابر با ۱۷۰ مترمربع خواهد بود که با توجه به ابعاد ۱۰*۱۷ آن، مستطیل شکل است. این موضوع از آن جهت در سیرکولاسیون دارای اهمیت است که اگر شکل سطح اشغال ما به جای مستطیل به مربع نزدیک بود و یا ابعاد زمین بزرگ‌تر یا تعداد واحدها در هر طبقه بیشتر از یک واحد مسکونی بود، به احتمال زیاد موقعیت سرویس‌پله و آسانسور تغییر خواهد کرد.
در مطلب مربوط به لکه‌گذاری و توده‌گذاری پلان معماری تأکید کردیم که بهترین موقعیت قرارگیری پله و آسانسور در آپارتمان‌های مسکونی در وسط بنا است. علاوه بر موضوع طراحی نما، علت اصلی این موضوع به سیرکولاسیون افقی در معماری مربوط می‌شود. همان‌طور که در شکل زیر می‌بینید در چنین ساختمانی اگر پله و سانسور را در ابتدا یا انتهای بنا طراحی کنیم، راه دسترسی از ورودی واحد مسکونی به فضاهایی که در گوشه مقابل آن قرار دارد بسیار طولانی است و در مواردی برای رسیدن به این فضاها مجبور خواهیم شد از داخل فضاهای دیگر عبور کنیم و یا ناچار به استفاده از راهروهای زیاد و طولانی در پلان ساختمان خواهیم بود. درصورتی‌که اگر سرویس‌پله و آسانسور را در وسط سطح اشغال قرار دهیم، خواهیم دید که هم در زمین‌های شمالی و هم در زمین‌های جنوبی، دسترسی یکسان و مناسبی از قسمت ورودی واحد مسکونی به تمام فضاهای داخلی خواهیم داشت.
نقش فضای تقسیم در سیرکولاسیون معماری
فضاهای تقسیم به فضاهایی گفته می‌شود که بین دو فضا قرار می‌گیرد و درواقع کانال ارتباطی بین دو یا چند فضای مختلف است. شاید در بسیاری از منازل دیده باشید که وقتی در اصلی واحد مسکونی را باز می‌کنیم، مستقیماً وارد یک فضای اصلی مثل پذیرایی می‌شویم. این موضوع علاوه بر اینکه یک ضعف مهم در طراحی پلان است و باعث از بین رفتن محرمیت فضاهای داخلی می‌شود، در طراحی و دکوراسیون داخلی ساختمان هم تأثیر منفی می‌گذارد. بنابراین در زمان طراحی پلان باید سیرکولاسیون داخلی در قسمت ورودی ساختمان را مدنظر داشته باشیم.
همیشه باید پلان معماری را طوری طراحی کنید که بعد از در ورودی واحد مسکونی ابتدا وارد یک فضای تقسیم شویم و بعد وارد فضای اصلی مثل پذیرایی و… شویم. در فضای تقسیم قسمت ورودی می‌توان کفش‌کن و رختکن را هم طراحی کرد. همچنین یکی از بهترین محل‌ها برای طراحی سرویس‌بهداشتی اصلی ساختمان در آپارتمان‌های مسکونی در همین فضای تقسیم است. از طرفی می‌توان ورودی به آشپزخانه یا انبار داخلی را هم از داخل همین فضای تقسیم درنظر گرفت. در شکل زیر نمونه یک فضای تقسیم استاندارد و نقش آن در سیرکولاسیون داخلی را در قسمت ورودی آپارتمان‌های مسکونی را مشاهده می‌کنید.
سیرکولاسیون داخلی پلان و طراحی آشپزخانه
آشپزخانه یک فضای نیمه‌خصوصی و خدماتی در ساختمان مسکونی است که به‌نوعی باید به تمام افراد و فضای دیگر سرویس‌رسانی کند. از طرفی آشپزخانه قلب تپنده هر ساختمان مسکونی است و احتمالا افراد منزل به جهت پخت‌وپز و آماده‌سازی غذا زمان قابل توجهی را در آن می‌گذراند. اما در این بخش می‌خواهیم طراحی آشپزخانه را با توجه به سیرکولاسیون داخلی معماری مورد بررسی قرار دهیم. از نظر سیرکولاسیون افقی بهتر است آشپزخانه را در موقعیتی طراحی کنید که کمترین فاصله را با ورودی اصلی ساختمان داشته باشد. در مواردی حتی می‌تواند ورودی اصلی آشپزخانه در فضای تقسیم قسمت ورودی که در بالا به آن اشاره کردیم، قرار بگیرد.
یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات در طراحی پلان و عدم توجه به سیرکولاسیون در معماری این است که آشپزخانه را طوری طراحی کنید که برای رسیدن به آن باید از فضاهایی مثل پذیرایی عبور کنیم. برای درک بهتر این موضوع زمانی را تصور کنید که مهمان غریبه‌ای در منزل شما است و شما یا همسرتان که تازه از بیرون آمده و کلی هم خرید کرده است، مجبور خواهد بود با کلی وسایلی که عمدتاً باید به آشپزخانه منتقل شود، وارد شده و مجبور به گذر از جلوی مهمان‌ها و احوال‌پرسی با آن‌ها در این وضعیت شود! در حالی که اگر ورودی آشپزخانه در نزدیک ورودی باشد شخص می‌تواند به راحتی ابتدا وارد آشپزخانه شده و وسایل خریداری شده را آنجا گذاشته و سپس وارد فضای اصلی منزل شود.
سیرکولاسیون در پلان معماری و طراحی پذیرایی
پذیرایی یک واحد مسکونی عمومی‌ترین و یکی از اصلی‌ترین بخش‌ها در ساختمان است. با توجه به همین موضوع و مطالبی که در بالا به آن اشاره کردیم، احتمالا می‌توانید حدس بزنید که از نظر سیرکولاسیون داخلی پلان معماری، پذیرایی باید در محلی قرار بگیرد که به‌راحتی از ورودی اصلی ساختمان و از فضای تقسیم قسمت ورودی قابل دسترسی باشد. همچنین به‌دلیل اهمیتی که خدمت‌رسانی از آشپزخانه به پذیرایی دارد، حتما باید طراحی پلان را به‌گونه‌ای انجام داد که پذیرایی و آشپزخانه در مجاورت یکدیگر قرار بگیرند. البته حفظ محرمیت آشپزخانه بسیار مهم است که در مطلب مربوط به طراحی آشپزخانه به‌طور مفصل درباره آن صحبت کرده‌ایم.
یکی از اشتباهات بزرگی که برخی طراحان انجام می‌دهند این است که در زمان طراحی پلان اصلاً به اولویت‌ها و سیرکولاسیون در پلان معماری توجهی نمی‌کنند و مثلا طراحی را طوری انجام می‌دهند که از قسمت ورودی، ابتدا وارد نشیمن خصوصی می‌شویم و بعد وارد پذیرایی می‌شویم. این کار اشتباه است و به‌شدت کیفیت طراحی پلان را کاهش می‌دهد.
سیرکولاسیون معماری و طراحی نشیمن خصوصی
در اکثر پلان‌ها، مخصوصا در ساختمان‌های کوچک احتمالاً فضایی به‌عنوان نشیمن خصوصی مستقل نخواهیم داشت و نشیمن درواقع بخشی از پذیرایی منزل خواهد بود. در چنین حالتی نشیمن و پذیرایی در واقع یک فضا هستند و همان نکاتی که درباره سیرکولاسیون در طراحی پذیرایی گفتیم در آن صدق می‌کند. اما اگر ساختمان دارای یک نشیمن خصوصی مستقل بود، باید به سیرکولاسیون داخلی پلان و همجواری‌ها و دسترسی‌های نشیمن خصوصی توجه ویژه‌ای داشته باشیم.
نکته مهم در طراحی نشیمن خصوصی و دسترسی آن این است که خیلی بهتر است نشیمن خصوصی در مجاورت و ارتباط مستقیم با آشپزخانه منزل باشد. از آنجایی که نشیمن یک فضای نیمه خصوصی است، حفظ محرمیت آشپزخانه برای آن ضروری نیست و از نظر سیرکولاسیون، این دو فضا می توانند کاملاً مستقیم به یکدیگر دسترسی داشته باشند.
سیرکولاسیون افقی و طراحی ناهارخوری
در اکثر پلان‌های معمولی به دلیل کمبود فضا، معمولا یک فضای مستقل به‌عنوان ناهارخوری وجود ندارد و میز ناهارخوری در بخش از پذیرایی و یا در حدفاصل نشیمن و پذیرایی و به‌عناون یک جداکننده فضا قرار می‌گیرد. اما اگر در طراحی پلان ساختمان، یک فضای مجزا و مستقل برای ناهارخوری داشتید، آن‌موقع است که سیرکولاسیون و راه‌های دسترسی به آن دارای اهمیت زیادی می‌شود.
از آنجایی که تمام افراد باید از ناهارخوری استفاده کنند و به آن دسترسی داشته باشند، بهتر است ناهارخوری در مجاورت پذیرایی و در نزدیکی نشیمن خصوصی طراحی شود. همچنین باتوجه به اهمیت سرویس‌دهی به قسمت ناهارخوری از آشپزخانه منزل، فضای ناهارخوری باید حتما در مجاورت و نزدیک‌ترین فاصله با آشپزخانه طراحی شود.
سیرکولاسیون در معماری و طراحی اتاق‌خواب‌ها
همان‌طور که در مطلب مربوط به لکه‌گذاری پلان ساختمان بررسی کردیم، اتاق‌خواب‌ها که درواقع بخش خصوصی منزل هستند باید در منتهی‌الیه سطح اشغال و در قسمت شمالی بنا طراحی شود تا بیشترین فاصله را از فضاهای عمومی مثل پذیرایی داشته باشند. در زمان طراحی پلان، به‌منظور رعایت سیرکولاسیون در معماری و همچنین حفظ محرمیت فضاهای خصوصی باید حتما دسترسی به اتاق‌خواب‌ها از طریق یک فضای تقسیم یا یک راهروی مجزا صورت پذیرد. دقت داشته باشید که به‌هیچ‌عنوان درب هیچ‌کدام از اتاق‌خواب‌ها نباید مستقیماً به فضاهایی مثل پذیرایی یا نشیمن خصوصی باز شود.
نکته مهم در طراحی اتاق‌خواب‌ها از نظر سیرکولاسیون این است که راهروهای دسترسی به اتاق‌خواب‌ها تا جای ممکن کوتاه باشند و از طراحی راهروهای بلند و طولانی صرف‌نظر کنید. طبیعی است که در طراحی پلان ساختمان مسکونی، هر چقدر طول راهروها کوتاه‌تر و فضای پِرت کمتری داشته باشیم مطلوب‌تر است.
اگر در طراحی پلان نشیمن خصوصی مستقل و مجزا داشتیم، قسمت اتاق‌خواب‌ها، باید در مجاورت و متصل به نشیمن خصوصی طراحی شود. چرا که درواقع می‌خواهیم یک فضای خصوصی را به یک فضای نیمه‌خصوصی متصل کنیم و این از لحاظ سیرکولاسیون حرکتی در معماری بسیار مهم است.
سیرکولاسیون افقی و موقعیت حمام‌ها در پلان
از آنجا که حمام یکی از خصوصی‌ترین فضاهای داخلی منزل مسکونی است، باید حتما در بخش خصوصی منزل و در مجاورت اتاق‌خواب‌ها طراحی شود. در سیرکولاسیون داخلی پلان، اینکه چند اتاق‌خواب داریم و آیا اتاق‌خواب اصلی (اتاق‌خواب مَستر) دارای حمام مجزا و مستقل هست یا خیر، دارای اهمیت است و می‌تواند روی طراحی حمام و دسترسی به آن اثر بگذارد. به‌عنوان‌مثال اگر ساختمان مسکونی یک خوابه باشد، می‌توانیم حمام را در اتاق‌خواب طراحی کنیم. البته باید توجه داشته باشید که در این حالت هم سیرکولاسیون داخلی اتاق‌خواب و موقعیت ورودی حمام در اتاق‌خواب مَستر هم دارای اهمیت زیادی است.
سیرکولاسیون در طراحی داخلی
امیدوارم تا اینجا متوجه اهمیت و نقش موضوع سیرکولاسیون در معماری و طراحی پلان شده باشید. اما موضوع سیرکولاسیون به همین‌جا ختم نمی‌شود. سیرکولاسیون علاوه‌بر اینکه به‌صورت کلی روابط بین فضاهای داخلی پلان و دسترسی‌ها به فضاهای مختلف را تعریف می‌کند، در داخل هر فضا هم نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. توصیه می‌کنم همین الان برخیزید و چرخی در منزل خودتان بزنید. سعی کنید در همه فضاهای منزل رفت‌وآمد کنید. از بین مبلمان و سایر تجهیزاتی که در منزل وجود دارد عبور کنید. آیا در زمان حرکت در فضاهای داخلی و هنگام چرخش‌ها احساس راحتی می‌کنید یا موانعی سر راه شما قرار دارد؟ آیا می‌توان چیدمان تجهیزات و مبلمان داخلی را به‌گونه‌ای تغییر داد که حرکت در فضا راحت‌تر و آسان‌تر صورت بگیرد؟ مطمئن هستم با کمی دقت می‌توانید تغییراتی در چیدمان منزل‌تان ایجاد کنید تا سیرکولاسیون و حرکت پلان منزل راحت‌تر و لذت‌بخش‌تر باشد.
نکات مهم سیرکولاسیون در معماری و طراحی پلان ساختمان‌های مسکونی
در زیر مهم‌ترین نکات مربوط به سیرکولاسیون فضاهای داخلی پلان معماری را مرور می‌کنیم:
- بسته به شکل و ابعاد سطح‌اشغال ساختمان، محل مناسبی را برای سرویس‌پله و آسانسور انتخاب کنید.
- راه‌های دسترسی یه فضاهای مختلف را کوتاه کنید.
- از طراحی راهروهای طولانی در پلان اجتناب کنید.
- به طراحی فضاهای تقسیم، مخصوصا در قسمت ورودی واحد مسکونی و همچنین فضای تقسیم در قسمت ورودی اتاق‌خواب‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشید.
- حتماً یک فضای تقسیم در قسمت ورودی ساختمان طراحی کنید.
- بهتر است آشپزخانه در نزدیک‌ترین موقعیت و فاصله نسبت به ورودی اصلی ساختمان طراحی شود.
- ورودی پذیرایی باید به طور مستقیم از فضای تقسیم قسمت ورودی انجام شود.
- نشیمن خصوصی مستقل باید در مجاورت و در ارتباط مستقیم با آشپزخانه طراحی شود.
- اتاق‌خواب‌ها باید در قسمت شمالی بنا و دور از پذیرایی و با یک فضای تقسیم مجزا طراحی شود.
- حمام باید در مجاورت اتاق‌خواب‌ها و در دورترین فاصله از پذیرایی طراحی شود.
- فضاهای پِرت را در ساختمان مدیریت کنید و آن‌ها را از بین ببرید.
هر سوالی درباره انواع سیرکولاسیون در معماری شامل سیرکولاسیون حرکتی، سیرکولاسیون افقی، سیرکولاسیون عمودی، سیرکولاسیون در طراحی داخلی و… دارید، در بخش نظرات مطرح کنید. در کوتاه‌ترین زمان ممکن به تمام سوالات شما درباره سیرکولاسیون در معماری پاسخ می‌دهیم.
