در این آموزش قصد داریم درباره موضوع مهم لکه‌گذاری پلان معماری یا همان توده‌گذاری پلان ساختمان‌های مسکونی در زمین‌های شمالی و جنوبی صحبت کنیم. تمرکز ما در این آموزش روی طراحی اجرایی یک ساختمان مسکونی (آپارتمان مسکونی) هست. در این جلسه به آموزش گام اول طراحی پلان در زمین‌های شمالی و جنوبی می پردازیم.
اولین قدم در طراحی پلان یک ساختمان، لکه‌گذاری اولیه پلان یا همان توده‌گذاری پلان معماری است. اما قبل از هر چیز اجازه دهید با هم بررسی کنیم که منظور ما از لکه‌گذاری پلان معماری چیست.
منظور از لکه‌گذاری پلان معماری، جانمایی فضاها و بخش‌های اصلی تشکیل دهنده یک ساختمان هست. همان‌طور که می‌دانید یک ساختمان مسکونی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. این فضاها عبارتند از:
در اولین گام برای طراحی و لکه‌گذاری پلان ساختمان مسکونی باید تصمیم بگیریم که هر کدام از این فضاها باید در کدام قسمت ساختمان قرار بگیرد. مثلا تصمیم بگیریم سرویس پله و آسانسور را کجای ساختمان طراحی کنیم. یا بهترین موقعیت آشپزخانه در پلان کجاست؟ یا اتاق‌خواب‌ها و پذیرایی را در کدام سمت بنا قرار دهیم و… به این کار لکه‌گذاری اولیه پلان یا همان توده‌گذاری می‌گوییم.
اما نکته بسیار مهمی که درباره لکه‌گذاری پلان معماری باید به آن توجه داشته باشید این است که توده‌گذاری پلان ساختمان با توجه به موقعیت قرارگیری و ابعاد زمین می‌تواند متفاوت باشد. به‌عنوان مثال طراحی ساختمان در زمین‌های شمالی و زمین‌های جنوبی یا زمینی که سرنبش خیابان قرار دارد با یکدیگر متفاوت است.
از آنجا که بیشترین نوع زمین‌هایی که در شهر‌های مختلف ایران وجود دارد، زمین‌های شمالی و جنوبی هست، در این آموزش به نحوه صحیح لکه‌گذاری پلان ساختمان‌های مسکونی در زمین‌های شمالی و جنوبی و تفاوت آن‌ها با یکدیگر می‌پردازیم.
اجازه بدهید قبل از اینکه بخواهیم وارد مبحث لکه‌گذاری پلان شویم، کمی در مورد زمین‌های شمالی و جنوبی صحبت کنیم و تعریف دقیق هر کام را یاد بگیریم.
اگر بخواهیم خیلی ساده زمین‌های شمالی و جنوبی را تعریف کنیم اینگونه است:
مهم‌ترین تفاوت زمین‌های شمالی و جنوبی در نورگیری آن‌ها است. همان‌طور که در تصویر زیر می‌بینید، در زمین‌های شمالی فقط از سمت حیاط امکان نورگیری را داریم، اما در زمین‌های جنوبی امکان نورگیری هم از سمت حیاط و هم از سمت خیابان وجود دارد و همین موضوع یکی از مزیت‌ها و عوامل برتری زمین‌های جنوبی نسبت به زمین‌های شمالی است.
شاید فکر کنید نخستین گام برای طراحی پلان یک ساختمان، توده‌گذاری یا همان لکه‌گذاری پلان معماری است ولی صبر کنید. یک توصیه مهم به شما دارم. اجازه بدهید یک گام به عقب برگردیم. توصیه مهم و جدی من این است که قبل از هر چیز با توجه به نوع زمین و ابعاد زمین و همچنین ضوابط و مقررات شهرداری منطقه، حد و مرز سطح اشغال و مقداری که مجاز به احداث بنا هستید را در زمین مشخص کنید.
به‌عنوان‌مثال با توجه به ضوابط منطقه‌ای که زمین در آن قرار دارد، حداکثر طول پیشروی مجاز را محاسبه کنید. در اکثر مناطق، طول پیشروی مجاز برابر با 60درصد طول زمین است. بعد از آن با توجه به موقعیت همسایه‌ها و همجواری‌ها و ضوابط، میزان حداکثر پیشروی مازاد (معمولاً 2 متر) را مشخص کنید.
همچنین اگر در یک سمت و یا در هر دو سمت بنا در حیاط مجبور به اجرای پخ 45درجه هستید، این را هم مشخص کنید. یا در زمین‌های جنوبی اگر عرض خیابان برای اجرای پیشروی یا کنسول در سمت خیابان مناسب است، حداکثر مقدار کنسول در سمت خیابان را مشخص کنید.
همه این کارهای اولیه، قبل از شروع به طراحی و لکه‌گذاری پلان ساختمان بسیار مهم هستند. چون محدوده کار را مشخص می‌کند و باعث می‌شود ذهن شما در هنگان لکه‌گذاری و طراحی پلان دارای یک چارچوب منظم و ساختارمند باشد. بنابراین اولین قدم قبل از انجام لکه‌گذاری پلان ساختمان باید مشخص‌کردن حداکثر مقدار سطح‌اشغال و مرزهای ساخت بنا باشد.
حالا که محدوده بنا و حداکثر میزان سطح اشغال ساختمان را مشخص کردیم، نوبت به لکه‌گذاری پلان ساختمان می‌رسد. در ادامه لکه‌گذاری پلان در زمین‌های شمالی و جنوبی و تفاوت‌های آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
همان‌طور که قبلا اشاره کردیم، زمین‌های شمالی، زمین‌هایی هستند که ما ابتدا وارد حیاط می‌شویم و ساختمان در قسمت انتهایی زمین قرار دارد. همان‌طور که در شکل زیر می‌بینید در زمین‌های شمالی امکان نورگیری فقط از سمت حیاط وجود دارد و در انتهای زمین با توجه به اینکه مشرف به زمین و حیاط ساختمان پشتی هستیم، عملا امکان نورگیری مستقیم را نداریم.
بنابراین در زمین‌های شمالی ناچار هستیم برای فضاهایی که در قسمت انتهای زمین طراحی می‌کنیم حتما یک نورگیر با ابعاد مناسب طراحی کنیم تا امکان نورگیری برای فضاهای انتهای زمین هم وجود داشته باشد.
حالا می خواهیم شروع به لکه‌گذاری پلان در زمین‌های شمالی کنیم. ساختمانی که در این مثال مورد بررسی قرار می‌دهیم یک زمین شمالی با مساحت 250 مترمربع (عرض 10 متر و طول 25 متر) هست. از این جهت هم زمینی با این ابعاد را برای نمونه و مثال انتخاب کردیم که در قطعه‌بندی‌های استاندارد در ایران، جزو بیشترین زمین‌های موجود است. در این ساختمان حداکثر سطح نورگیری ما برابر با عرض زمین هست که در این مثال برابر با 10 متر هست.
نکته مهمی که باید به آن توجه کنید این است که لکه‌گذاری آپارتمان‌های مسکونی و ساختمان‌های ویلایی با هم متفاوت است. چون در آپارتمان‌های مسکونی، معمولاً در طبقه همکف پیلوت یا پارکینگ ساختمان قرار دارد و در طبقات بالا در هر طبقه یک یا دو واحد مسکونی قرار دارد. در مثال‌هایی که مورد بررسی قرار می‌دهیم طراحی و لکه‌گذاری پلان آپارتمان‌های مسکونی را مورد بررسی قرار می‌دهیم که کاربری طبقه همکف آن‌ها پارکینگ است.
در لکه‌گذاری پلان ساختمان در زمین‌های شمالی که به‌صورت آپارتمان هستند، باید به این نکته بسیار مهم توجه داشته باشید که به‌هیچ‌عنوان پله و آسانسور را در قسمت جلوی بنا و مشرف به حیاط طراحی نکنید. طراحی پله و آسانسور در ساختمان‌های شمالی در چنین موقعیتی چندین اشکال اساسی دارد:
با توجه به توضیحاتی که در بالا به آن اشاره کردیم، متوجه شدیم که در زمان لکه‌گذاری پلان ساختمان‌های شمالی، هرگز نباید سرویس‌پله را در قسمت جلو و در نمای ساختمان طراحی کنید. در ساختمان‌های شمالی، بسته به طول و عرض زمین و مساحت سطح اشغال، سرویس پله را یا در وسط بنا و یا در گوشه انتهایی ساختمان طراحی کنیم.
در زمین‌هایی با حدود ابعادی که در این مثال ذکر کردیم، (زمینی به مساحت 250 مترمربع و با ابعاد 10*25) که سطح اشغال ما نسبتی مستطیل‌گونه دارد، بهترین محل طراحی سرویس‌پله همان‌طور که در شکل زیر می‌بینید در وسط ساختمان است. مهم‌ترین دلیل این شکل از لکه‌گذاری هم سیرکولاسیون فضاهای داخلی پلان و دسترسی مناسب به تمام ریزفضاهای پلان ساختمان مسکونی است که در یک آموزش مجزا به این موضوع مهم می‌پردازیم.
قبل از ادامه لکه‌گذاری پلان معماری باید درک درستی از انواع فضاهای داخلی در ساختمان مسکونی داشته باشیم. همان‌طور که می‌دانید فضاهای داخلی ساختمان مسکونی، با توجه به نوع کاربری آن به سه بخش اصلی تقسیم می‌شوند. این سه بخش عبارتند از:
در زمان طراحی و توده‌گذاری پلان معماری باید به این نکته بسیار مهم توجه داشته باشیم که فضاهای عمومی، نیمه‌خصوصی و خصوصی را طوری در پلان معماری جانمایی کنیم که علاوه‌بر تفکیک مناسب این فضاها از یکدیگر، سیرکولاسیون داخلی و دسترسی‌های داخلی این فضاها با یکدیگر هم در بهترین حالت ممکن باشد.
باتوجه به توضیحاتی که تا اینجا دادیم، بهترین شکل لکه‌گذاری پلان در ساختمان‌های شمالی به شکل زیر خواهد بود.
همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم، مهم‌ترین تفاوت زمین‌های شمالی و جنوبی میزان نورگیری مستقیم آن‌هاست و نباید تأثیر این تفاوت را در زمان لکه‌گذاری پلان نادیده بگیریم. البته در یک آموزش جداگانه به‌طورمفصل به بررسی انواع زمین‌ها و تفاوت‌ها و مزیت و معایب هرکدام از آن‌ها پرداخته‌ایم که مطالعه آن خالی از لطف نیست.
بر خلاف زمین‌های شمالی که فقط از سمت حیاط امکان نورگیری مستقیم را داریم، در زمین‌های جنوبی هم از سمت حیاط (نور جنوب) و هم از سمت خیابان (نور شمال) امکان نورگیری مستقیم را داریم و همین موضوع باعث ایجاد تفاوت در لکه‌گذاری زمین‌های شمالی و جنوبی می‌شود.
نکته مهمی که در زمان لکه‌گذاری پلان در زمین‌های جنوبی باید به آن توجه داشته باشیم، موضوع نورگیری است. درست است که در زمین‌های جنوبی هم از سمت حیاط و هم از سمت خیابان امکان نورگیری مستقیم را داریم ولی باید به این نکته بسیار مهم توجه کنید که ارزش این دو نور به هیچ‌عنوان با هم برابر نیست!
در اولویت‌بندی نورگیری، بهترین و مطلوب‌ترین نور ممکن، نور جنوب هست که هم در ساختمان‌های شمالی و هم در ساختمان‌های جنوبی از سمت حیاط به ساختمان می‌تابد. در ادامه مهم‌ترین و بزرگ‌ترین اشتباهی که اکثر معماران و طراحان ساختمان در توده‌گذاری و لکه‌گذاری پلان ساختمان در زمین‌های جنوبی مرتکب می‌شوند را با هم بررسی می‌کنیم.
طراحان ساختمان بر اساس یک تفکر اشتباه که متاسفانه در ذهن اکثر افراد جامعه وجود دارد، لکه‌گذاری در زمین‌های جنوبی را برعکس ساختمان‌های شمالی طراحی می‌کنند و به‌جرأت می‌توان گفت این بزرگ‌ترین و مرگبارترین اشتباه درد لکه‌گذاری پلان در زمین‌های جنوبی است.
این افراد تصور می‌کنند سمت خیابان که درواقع نور شمال را دریافت می‌کند به‌واسطه همجواری با خیابان، بخش اصلی و مهم ساختمان است و معمولا فضاهای اصلی مثل آشپزخانه و پذیرایی را در قسمت شمالی زمین و مشرف به خیابان طراحی می‌کنند و اتاق‌خواب‌ها را در بخش جنوبی ساختمان و مشرف به حیاط قرار می‌دهند!
همان‌طور که گفتیم بهترین و مطلوب‌ترین نور ممکن، نور جنوب هست که هم در ساختمان‌های شمالی و هم در ساختمان‌های جنوبی از سمت حیاط به ساختمان می‌تابد. اگر لکه‌گذاری پلان معماری را به این شکل انجام دهیم، درواقع فضاهای اصلی از جمله آشپزخانه و پذیرایی را در طول روز از آفتاب و نور مستقیم محروم می‌کنیم و اتاق‌خواب‌ها که احتمالات در طول روز مورد استفاده قرار نمی‌گیرند، غرق در نور خواهند بود!
نکته مهم: همیشه طراحی و لکه‌گذاری پلان معماری را به‌گونه‌ای انجام دهید که فضاهای اصلی ساختمان مثل پذیرایی و آشپزخانه، به طور مستقیم از نور جنوب برخوردار باشند.
بنابراین در زمین‌های جنوبی حتما لکه‌گذاری و طراحی پلان را به‌گونه‌ای انجام دهید که اتاق‌خواب‌ها در ضلع شمالی و مشرف به خیابان قرار بگیرند و فضاهای اصلی و عمومی مثل پذیرایی و آشپزخانه در ضلع جنوبی و مشرف به حیاط قرار داشته باشند تا در طول روز از آفتای مناسب و نور جنوب برخوردار باشند.
این شکل از لکه‌گذری پلان در زمین‌های جنوبی، مزایای زیاد دیگری هم دارد که در آموزش‌های بعدی به‌طور مفصل درمورد آن صحبت خواهیم کرد و خواهید دید که این شکل از توده‌گذری پلان تا چه حد می‌تواند کیفیت طراحی ما را افزایش دهد.
در زمین‌های شمالی بدون شک همه افراد با شیوه لکه‌گذاری پلان که در این آموزش توضیح دادیم موافق هستند اما اکثر افراد با نحوه لکه‌گذاری در زمین‌های جنوبی، به شکلی که ما توضیح دادیم موافق نیستند و همچنان دوست دارند رویه اشتباه را انجام دهند.
مهم‌ترین ایرادی که مخالفان این نوع لکه‌گذاری در زمین‌های جنوبی می‌گیرند که در واقع بهانه‌ای بیش نیست، این است که اگر اتاق‌خواب‌ها را در سمت خیابان طراحی کنیم با سروصدای موجود چه کنیم؟ می گویند اتاق خوابی که در سمت خیابان قرار دارد ساکت نیست و نمی‌توان در آن استراحت کرد!
من با اطمینان کامل به شما می‌گویم که هرگز دچار این اشتباه نشوید و فریب این توجیهات را نخورید. خوشبختانه امروز با توجه به مصالح ساختمانی جدید و پنجره‌های عایق و استاندارد اصلا نیازی نیست نگران سروصدای بیرون باشید! اگر ساختمان‌تان را به شکل استاندارد بسازید و در زمان ساخت از مصالح مرغوب استفاده کنید و نکات اجرایی را هم به درستی رعایت کنید، هیچ مشکلی از بابت سروصدا در هیچ بخش ساختمان نخواهید داشت.
متاسفانه خیلی از سازندگان از روی نادانی و ناآگاهی و یا متاسفانه از روی عمد و برای کاهش هزینه‌های ساخت و افزایش سود خودشان اصول مهم ساختمان‌سازی را رعایت نمی‌کنند. مثلا به‌جای استفاده از مصالح عایق از مصالح قدیمی و سنتی استفاده می‌کنند که به‌هیچ عنوان عایق صوت و عایق حرارت نیست. یا دیوارهای خارجی ساختمان را که باید با ضخامت 20 سانتی‌متر اجرا کنند، با ضخامت 10 سانتی‌متر اجرا می‌کنند و همین مسایل به‌ظاهر کم‌اهمیت باعث افت شدید کیفیت نهایی ساختمان برای مصرف‌کننده نهایی می‌شود.
بنابراین اگر در زمان احداث ساختمان اصول اولیه و استانداردهای ساختمان‌سازی را رعایت کنید، دیگر نیازی نیست نگران سروصدا یا مزاحمت یا هر چیز دیگری باشید و می‌توانید با خیال راحت لکه‌گذاری پلان معماری را به بهترین و صحیح‌ترین شکل ممکن انجام دهید.
به نکات گفته شده در این آموزش نهایت دقت را داشته باشید و سعی کنید تمام موارد گفته شده را در طرحی‌های خودتان رعایت کنید. هر سوالی هم درباره توده‌گذاری یا همان لکه‌گذاری پلان معماری داشتید در بخش نظرات پایین صفحه مطرح کنید. در اولین فرصت به تمام سوالات شما پاسخ می‌دهیم.
برای عضویت در گروه ویژه سایت رادآرشیتکت و دریافت آموزش‌های رایگان معماری، همین الان ایمیل اصلی خودتان را در کادر زیر وارد کنید.
برای دانلود آموزش ترسیم پلان معماری با 7 دستور اتوکد ایمیل اصلی خودتان را در کادر زیر وارد کنید.
با مطالعه این کتاب نکات بسیار مهمی درباره طراحی ساختمان‌های مسکونی و اینکه چطور باید پروژه‌های اجرایی خودتان را طراحی کنید، یاد خواهید گرفت.
برای دانلود فایل اتوکد بلوک‌های مبلمان استاندارد، ایمیل اصلی خودتان را در کادر زیر وارد کنید.
برای اطلاع از آخرین اخبار مربوط به آزمون نظام‌مهندسی و دریافت آموزش‌های رایگان، ایمیل اصلی خودتان را در کادر زیر وارد کنید.
برای دانلود فیلم کامل مراحل نقشه‌کشی سازه‌های فولادی و بتنی ایمیل اصلی خودتان را در کادر زیر وارد کنید.
برای دانلود فیلم باکیفیت آموزش نحوه محاسبه ارتفاع ساختمان، ایمیل اصلی خودتان را در کادر زیر وارد کنید.
برای دانلود فیلم باکیفیت و فایل پی‌دی‌اف آموزش ستون‌گذاری ایمیل اصلی خودتان را در کادر زیر وارد کنید.
